Dariusz Lewicki: digitalizacja zabytkowych cmentarzy Wilna poniżej krytyki
W drugiej połowie ubiegłego roku Wilno obiegła świetna wiadomość – samorząd stolicy Litwy sfinalizował pierwszy etap digitalizacji danych z wileńskich cmentarzy. Prace te kosztowały 161 tys. euro. Na mapie interaktywnej https://zemelapiai.vplanas.lt/kapines/ można zapoznać się z granicami cmentarzy, sektorami, rzędami, według imion i nazwisk odszukać groby, zaś na szczegółowych zdjęciach wolno zobaczyć, w jaki sposób trafić do poszukiwanego miejsca pochówku. Podobne systemy już od dawna są popularne w Europie Zachodniej. Kierownik wydziału analiz i modelowania samorządowej spółki ,,Vilniaus planas” Donatas Gudelis niegdyś stwierdził, że korzystając z rejestru cmentarzy miejskich w Wilnie, miejsca pochówku krewnych lub znanych osób można szybko znaleźć nie wychodząc z domu, co jest bardzo wygodne.
Z wielkim zainteresowaniem zacząłem sprawdzać wpisy i w krótkim czasie z przykrością musiałem stwierdzić, iż praca jest wykonana na odczepnego. Dlatego nie uchylę czoła przed twórcami internetowego rejestru wileńskich nekropolii. Sposób wypełniania kart ewidencyjnych jest odległy od przyjętych i ogólnie stosowanych zasad przy inwentaryzacji cmentarzy i nagrobków. Wszelkiego rodzaju napisy nagrobne oraz sygnatury powinno się podawać w oryginalnej formie. W najgorszym wypadku należy posługiwać się litewskimi odpowiednikami, jednocześnie w nawiasie podając oryginalne napisy. Wydaje mi się, że sporządzenie takich spisów zostało powierzone niewykwalifikowanym pracownikom, którym brakuje umiejętności pisania i czytania.
Posłużmy się przykładami nagrobków, które znajdują się na cmentarzu św. św. Piotra i Pawła na Antokolu w niedużym sektorze Nr. 5, liczącym 150 miejsc pochówek. Na mapce kolorem czerwonym zaznaczyłem nagrobki, w których występują błędy językowe lub nieścisłości związane z inwentaryzacją. Znalazłem ich 47, co stanowi 31,3 %. Aczkolwiek to tylko czubek góry lodowej.
Pierwsze, co zauważyłem, to brak kompetencji w wykonywaniu fotografii dokumentacyjnej. Niektóre zdjęcia są wykonane bardzo źle, tzn. nie używając sprzętu zapewniającym odpowiednią ekspozycję w różnych warunkach oświetlenia oraz pozwalającym na uchwycenie detali. A co za tym idzie, niepoprawność odczytania napisów na nagrobkach. W większości wypadków nie podjęto próby w obróbce komputerowej uczytelnić napisy stosując filtry negatywowe, zmieniając temperaturę, balans bieli itp. Do odczytania napisów nie zastosowano też innej techniki, np. wykonanie zmatowania pola napisu z wykorzystaniem kredy, polanie pola inskrypcyjne wodą, odczytanie wykonywane pod różnymi kątami, latarką zacieniając lub doświetlając napis.
Poważniejszy problem pojawia się w pochopnym traktowaniu imion i nazwisk. Należy zwrócić uwagę na:
a) brak znajomości języka polskiego (Kazimiera z Kleczkowskich Wojtasińska (na nagrobku) – Vojtasiuskas Marimiera (w bazie danych), Andrzej Trzepacz – Andrej Tilspar, Józef Marciniani – Josef Marcinionienė, Bolesław Marcinianin – Boleslav Marciniaurine, Krystyna Natalja Pankominówna – Kristina Pankominova. Tu spoczywają zwłoki Józefa Czyża <…> i żony jego Ewy Czyżowej – Czvza Jozefa (Čuž Josef), Czvzowe Ewy (Čuž Eva)
b) brak znajomości języka litewskiego (Pilžys Jadwiga (na nagrobku) – Pilžis Jadviga (w bazie danych), Sawicki Edward – Sawickas Edvard, Fryderyk Nausner – Nausner Frideryk)
c) wpis innej osoby (Antonina Zabelska (na nagrobku) – Zavelska Mičeslava (w bazie danych), Kazimiera Baczulowa – Barul Kazimier, Kazimiera Wojtasińska – Vojtasiuskas Marimiera, Bolesław Marcinianin (r. męski) – Mauciniaurine Boleslav, Józef Marciniani (r. męski) – Marcinionienė Josef
d) brak spółgłosek twardych i miękkich (Boratynski, Wojtasinska, Sidzinski, Malyszczycki, Doboszynski, Swirszczewski, Osinski, Slizewska, Walaugo, Wladyslaw, Boleslaw, Stanislaw)
e) brak samogłoski ó (Jozef, Piorko, Pankominowna)
f) przekręcone nazwiska (Kowszuk (na pomniku) – Povšuk (w bazie danych), Trzepacz – Tilspar, Wojtasińska – Vojtasiuskas, Marciniani – Mauciniauriene, Marcinionienė, Zdanowicz – Ždanovič, Małyszczycki – Malencilskij, Bohdziun – Bordiuk, Stachowska – Stachovskoja, Klukowska – Kmokovska, Zabelska – Zavelska, Kielczewska – Kolčevska, Świrszczewski – Cvirščevskij, Parejanowicz – Fartijanovič, Doboszyński – Dobotinskij, Budlewska – Budlovska, Dutkiewicz – Butkevič, Bartoszewicz – Bartasevič, Baczul – Bagur, Wałaugo – Vamjugo, Bratkowska – Glatkovska)
g) do polskich nazwisk dodany przyrostek –skij, który przeważnie można spotkać wśród pewnej części nazwisk rosyjskich (Osiński (na nagrobku) – Osinskij (w bazie danych), Świrszczewski – Cvirščevskij, Małyszczycki – Malencilskij, Sidziński – Sidinskij, Maciejewski – Macijevskij, Kielczewski – Kelčevskij, Doboszyński – Dobotinskij, Rebkowski – Rabkovskij)
h) imiona jeden raz zapisane w oryginale (Anna, Jan, Adam, Leon), drugi zaś – zlitwinione (Elena, Kazimieras, Petronėlė) lub zrusyfikowane (Petr, Andrej, Josef, Aleksandr, Gelena, Genrik, Baleslav, Kazimir)
i) nie wiadomo, w jakim języku zapisane imiona (Telesrom, Telecvor)
Twórcom internetowego rejestru wileńskich nekropolii poleciłbym skorzystać z Podręcznika do inwentaryzacji polskich cmentarzy i nagrobków poza granicami kraju, który został wydany przez Instytut POLONIKA w 2020 r. Autorzy publikacji prof. ucz. dr hab. Anna Sylwia Czyż i dr Bartłomiej Gutowski z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego przedstawili nie tylko informacje, na czym polega inwentaryzacja nekropolii i nagrobków, lecz także jak je zmierzyć, sfotografować, odczytać napis, w jaki sposób przygotować dokumentację takich prac. W ubiegłym roku podręcznik zwyciężył w plebiscycie ,,Historia Zebrana!” na najlepszą książkę historyczną w kategorii ,,Okiem badacza” i jest dostępny online https://polonika.pl/.../03/cmentarze-light-17-03-www.pdf W moim przekonaniu publikację za zgodą autorów warto przetłumaczyć na język litewski, żeby w przyszłości nie popełniać dużych błędów. Jednak decyzja i próba nawiązania współpracy zależy od twórców projektu…
Ośmielę się stwierdzić, iż dalsza kontynuacja prac przy udziale analfabetów doprowadzi do ogromnych skutków dla utrwalenia, zachowania pamięci historycznej i narodowej. Jak pokazują efekty dotychczas wykonanych prac z zabytkowego cmentarza św. św. Piotra i Pawła, digitalizacja zabytkowych nekropolii w zaprezentowanej formie przy nieznajomości podstawowych zasad inwentaryzacji nagrobków jest niemożliwa. Samorząd miasta Wilna powinien w trybie natychmiastowym zatrudnić specjalistów z dobrą znajomością języków, zwłaszcza polskiego, rosyjskiego i litewskiego, mających doświadczenie w tego typu pracach. Ponadto niezbędne jest kontrola wykonania wpisów do udostępnionej online obszernej bazy danych wileńskich cmentarzy.
Podsumowując, pragnę zadać jedyne pytanie: czy społeczność polska na Litwie przymruży oko i pogodzi się z masowymi błędami, nieścisłościami i nieuzasadnioną marginalizacją mniejszości narodowej, widoczną w bazie danych internetowego rejestru zabytkowych wileńskich cmentarzy i nagrobków? Pewnie odpowiedź będzie na ,,NIE”, gdyż mamy około 11 tys. członków liczący ZPL, za polskość walczącą partię polityczną AWPL-ZCHR, przedstawicieli Polaków w Sejmie RL, wicemer Wilna p. Edytę Tamošiūnaitė oraz kilku znanych Polaków w samorządzie, ad extremum opozycję, m.in. Minister Sprawiedliwości RL p. Ewelinę Dobrowolską, sukcesywnie walczącą o ustawę o pisowni nielitewskich nazwisk w dokumentach tożsamości.
A może się mylę…
Dariusz Lewicki, członek SKOnSR
