Czaszka ludzka

Czaszka, podobnie jak szkielet, jest najbardziej wymownym świadectwem przemijania. Przede wszytkim czaszka symbolizuje ludzką śmierć, a właściwie marność doczesnej powłoki, która - chociaż stworzona na obraz Boga - ulega niszczącej sile czasu. W szerszym kontekście, przemijanie dotyczy w ogóle rzeczy materialnych, toteż czaszka towarzyszyła przedstawieniom pokutników (np. Marii Magdaleny) lub myślicieli-teologów (np. św. Hieronima, ale też alegoriom Melancholii rozumianej właśnie jako zaduma nad ulotnością istnienia).

Drugą, niemniej ważną rolą wizerunków czaszki było przypominanie chrześcijańskiej nauki o śmierci postrzeganej jako kara za grzech pierworodny (por. Rdz 3, 19-24) lub w ogóle jako następstwo odwrócenia się od Boga (grzech pociągający za sobą śmierć duszy).

Jednakże to właśnie śmierć jest bramą do życia wiecznego, toteż obok dominującej wymowy pesymistycznej czaszkę można również postrzegać jako znak wiary w zmartwychwstanie.

Warto zauważyć, że tak urozmaiconej i nieco "mistycznej" symboliki czaszka nabrała chyba dopiero za sprawą chrześcijaństwa, a na pomnikach sztuki sepulkralnej zaczęła się pojawiać nie wcześniej niż w średniowieczu. Starożytni Egipcjanie czy Grecy unikali bowiem przywoływania tak bezpośrednich i - co tu dużo pisać - mało estetycznych znaków ludzkiej znikomości. Bodaj jedyne czaszki, jakie odnajdziemy w epoce starożytnej na monumentach cmentarnych, należały do zwierząt (zob. głowa lub czaszka barana, byka, kozy. Tym samym motyw ludzkiej czaszki stosowano rzadziej w epokach odwołujących się do sztuki antycznej (renesans, neoklasycyzm).

Prawdopodobnie najwcześniej ludzki czerep zaczął się pojawiać na pomnikach ze scenami Ukrzyżowania (głównie średniowieczne epitafia tablicowe), gdzie można go dostrzec u stóp krucyfiksu. Są to szczątki Praojca Adama, pochowanego (według legendy) na wzgórzu nieopodal Jerozolimy, które zyskało prze to miano Wzgórza Czaszki (gr. golgota - czaszka). Szczątki Adama u stóp krzyża miały przypominać, że śmierć jest karą za grzechy, a wybawianiem od niej jest Chrystus, który przez to stał się dawcą nowego życie i ojcem nowej ludzkości.

W późnym średniowieczu oprócz tego motywu czaszka zaczęła się pojawiać również w nieco bardziej "autonomicznej" roli, choć nadal pozostawała w cieniu innych symboli lub ornamentów. Szczególnie często ukazywano ją u stóp zmarłego (np. na płytach nagrobnych), ale jednoznaczne określenie jej wymowy w tym kontekście bynajmniej nie jest łatwe. Czaszka mogła bowiem wyrażać: popularną wówczas ideę memento mori, przypominać o przemijaniu ludzkiej chwały (na nagrobkach wielmożów), sygnalizować cnotę zmarłego, znajdującego się zawsze "ponad" grzechem czy wreszcie - zwłaszcza na płytach z oprawą rzeźbiarską uformowaną na podobieństwo bramy - odwoływać do symboliki mors ianua vitae.

Prawdziwą popularność jako motyw wanitatywny czaszka zyskała jednak w epoce baroku stając się niemal obowiązkowym motywem epitafiów i bardziej monumentalnych pomników nagrobnych. Umieszczano ją wówczas w rękach amorków i różnych personifikacji oraz "wplatano" w ornamenty. Właśnie ok. XVII w. zaczęto np. dodawać czaszce błoniaste skrzydła, koronę (wszechwładza śmierci), wieniec laurowy (śmierć wszystko zwycięża).

I znowu, jakkolwiek w XVIII-XVIII w. dominowała symbolika wanitatywna, to nie zawsze posądzanie fundatora nagrobka o skrajny pesymizm jest uzasadnione. Czaszki z piszczelami nieraz bowiem umieszczano na sarkofagu, będącym podstawą dla np. portretu zmarłego. Zapewniało im to centralną pozycję w całej kompozycji, przyciągając wzrok widza w pierwszej kolejności, co mogło by sugerować, iż jest to kluczowy całej idei pomnika element. 

Właściwie aż do połowy XIX w. czaszka pozostawała jednak przede wszytkim symbolem nieubłaganej, niszczącej wszystko śmierci. Dopiero z czasem jej wymowę zaczęto nieco łagodzić częściej zestawiając ją z motywami roślinnymi, co miało przypominać, iż umieranie jest naturalnym procesem w kosmicznym cyklu odradzania się życia.

PRZYKŁADY:

* nagrobek Karol Romanowski (1813-1885) * nagrobek Stanisława Jagiełły (1836-1885) * nagrobek nagrobek Józefa Gieca (1794-1866) * nagrobek Wiktora Dłuskiego (1825-1889) i Wilhelminy Dłuskiej (1830-1894)