Dzieje

Z dziejów cmentarza

Cmentarz na Rossie został założony w 1801 roku . Tworzą go Stara Rossa, Nowa Rossa i Cmentarzyk Wojskowy z mauzoleum Matka i Serce Syna. Ogólne terytorium cmentarza wynosi 10.8 hektarów. Cmentarz na Rossie w 1965 roku zamknięto dla pochówków, a w 1969 roku wpisano do rejestru zabytków narodowych Republiki Litewskiej, podlegających ochronie państwa. Dokonano wtedy inwentaryzacji nagrobków, pomników, grobowców. Ogólem na Rossie jest ich około 26 tysięcy. Cmentarz znajduje się w gestii stołecznego samorządu, a opiekę nad nim z ramienia władz miasta sprawuje spółka prywatna. Cmentarzem społecznie opiekują różne organizacje, szkoły, mieszkańcy miasta.

Stara Rossa

Jeszcze w końcu XVIII wieku za Ostrą Bramą, stał kościół św. św. Józefa i Nikodema, a przy nim był cmentarz parafialny, na którym chowano wilnian, należących do tych parafii. W drugiej połowie XVIII stulecia cmentarz ten, jak podają źródła archiwalne, znajdował się w stanie zaniedbania i częściowo przeszkadzał w dalszej zabudowie miasta. Wilno bowiem wyszło wtedy poza mury i bramy grodu. Dlatego w 1783 roku magistrat miasta postanowił część tego cmentarza przeznaczyć pod budowę. W 1799 roku cmentarz przy zrujnowanym w tym czasie kościele św. św. Józefa i Nikodema zamknięto. 17 maja 1800 roku parafia ta uległa kasacji i na to miejsce założono parafię przy kościele Wniebowstąpienia Pańskiego (Misjonarzy) przy ulicy Subocz, który pozostawał wówczas za bramą miejską na tzw. Górce Zbawiciela. I już na początku 1801 roku tamtejszy proboszcz, ks. Tymoteusz Raczyński, rozpoczął starania o założenie nowego cmentarza parafialnego. Zwrócił się więc z prośbą do magistratu miasta o wydzielenie odpowiedniej działki, położonej za kościołem Misjonarzy i klasztorem Wizytek, na przedmieściu zwanym Rossa. 20 kwietnia 1801 roku magistrat wymierzył i przekazał parafii misjonarskiej grunta położone pomiędzy klasztorem Wizytek a wsią Góry. 6 maja 1801 roku nowy cmentarz został poświęcony, a 8 maja pochowano tam burmistrza miasta Jana Müllera. 20 lipca 1801 roku magistrat wydał akt oficjalny, który głosił, że dla parafii misjonarzy przydzielono z gruntów miejskich działkę o powierzchni 16 kwadratowych sznurów i 16 łokci (3.51 ha) na przedmieściu Rossa na założenie cmentarza. W dokumencie tym jest powiedziane, że cmentarz zostaje założony przy drodze z Popławów do Hrybiszek i obejmuje dolinkę i trzy zadrzewione wzgórza. Miejsce to znajduje się w obecnej części południowej Starej Rossy, gdzie później zbudowano murowaną kaplicę.

W ówczesnych źródłach cmentarz ten figuruje jako Misjonarski lub na Rossie. Po zamknięciu kościoła Misjonarzy przez rząd rosyjski w 1844 roku cmentarz ten nazywano wyłącznie „cmentarzem na Rossie”. W tymże roku cmentarz przeszedł pod opiekę parafii św. Jana.W końcu pierwszego dziesięciolecia XIX wieku obszar cmentarza okazał się za mały, wobec czego postanowiono go poszerzyć. W 1814 roku proboszcz parafii nabył część działki należącej do mieszczki Rozalii Sutockiej, położonej na północ od cmentarza. Obejmowała ona dolinkę i wzgórze, które poźniej nazwano „Górką Literacką”.

Nowy cmentarz misjonarze otoczyli drewnianym ogrodzeniem, a przy bramie zbudowali murowany szpitalik, t. j. przytułek dla schorowanych, starszych osób.

W 1812 roku drewniany parkan, którym ogrodzono cmentarz, spłonął. Wtedy misjonarze zaczęli stawiać ogrodzenie murowane, którym do 1820 roku otoczyli całą powierzchnię obecnej Starej Rossy. Szczątki tego muru zachowały się w części północnej i zachodniej.

Murowana kaplica na Starej Rossie

W 1841 roku ks. Józef Bohdanowicz, wizytator misjonarzy, rozpoczął budowę neogotyckiej, murowanej kaplicy, która według projektu architekta Tomasza Tyszeckiego stanęła między dwoma kolumbariami. Po śmierci Bohdanowicza budowę kaplicy kontynuował profesor b. Uniwersytetu Wileńskiego, później przez wiele lat cenzor, Jan Waszkiewicz. Budowę kaplicy zakończono w 1850 roku, a poświęcenia jej, jak pisze Adam Honory Kirkor, dokonał ks. Prałat Fijałkowski. Jan Waszkiewicz ufundował do kaplicy obraz Zdjęcie z krzyża Chrystusa, który umieszczono w ołtarzu, oraz małe organy na chórze. Obok kaplicy Waszkiewicz polecił zbudować drewnianą dzwonnicę. Pod kaplicą rozmieszczono krypty, w jednej z nich złożono zwłoki ks. Józefa Bohdanowicza. W 1888 roku na miejsce drewnianej dzwonnicy zbudowano murowaną w stylu romantycznym-neogotyckim. Fundatorem jej był lekarz wileński Hilary Raduszkiewicz, a projektował i budował dzwonnicę architekt Julian Januszewski.

W 1863 roku poodczas powstania na Litwie, na cmentarzu na Rossie powstańcy ukrywali broń. Zachowały się informacje, że 17 października 1863 roku na rozkaz policmajstra 60-osobowy oddział żołnierzy rosyjskich przeszukiwał cmentarz. Znaleziono wtedy strzelbę, szablę, dwa kurki do strzelby, pokrowce od lanc oraz proch myśliwski.

Kolumbaria

W latach 1802-1807 zbudowano dwa murowane 3-5 piętrowe kolumbaria (katakumby). Na każdym z pięter znajdowały się 20-22 nisze grzebalne. Na niszach były przeważnie marmurowe tablice epitafijne. W kolumbariach chowano przeważnie zasłużonych dla miasta oraz z zamożnych rodzin obywatelskich.

W 1937 roku kolumbarium południowe uległo zniszczeniu. Szczątki pochowanych tam osób przeniesiono w sierpniu 1937 roku do dwóch dołów: Z nisz, w których tablice epitafijne zachowały się, szczątki złożono do dołu przy południowej ścianie kaplicy, zaś z nisz, w których tablic już nie było – szczątki złożono do dołu, wykopanego w części wschodniej cmentarza, za grobem Izy Salmonowiczówny. Północne kolumbarium zostało zniszczone dopiero w latach pięćdziesiątych naszego stulecia.

Dziś obszar Starej Rossy wynosi około 6.2 ha.

Nowa Rossa

Po likwidacji klasztoru misjonarzy w 1838 roku Rosjanie zamienili go na więzienie, a w 1845 roku w zabudowaniach klasztornych utworzono filię antokolskiego szpitala wojskowego. 21 maja 1845 roku administracja szpitala zwróciła się do władz miejskich z prośbą o przydzielenie działki na założenie cmentarza wojskowego gdzieś w pobliżu ulicy Subocz. Władze miasta skierowały prośbę do generał – gubernatora Wilna. Nie wiadomo, jakie były losy tej prośby, jednakże już w 1847 roku duchowni prawosławni samowolnie zaczęli grzebać rosyjskich żołnierzy na gruntach położonych na południe od Żelaznej Chatki, za wschodnim murem cmentarza katolickiego. Później chowano tam też ubogich katolików. W ten sposób powstał nowy cmentarz, który pod koniec XIX wieku wilnianie zaczęli nazywać Cmentarzem Sierocym. Po pierwszej wojnie światowej cmentarz ten przejął rolę cmentarza parafialnego i zaczęto go nazywać Nową Rossą. Obszar jego wynosi około 4.6 ha.

Za ogrodzeniem tego cmetarza, między ulicą Sukilėlių (d. Listopadowa) a dawną Żelazną Chatką, zachował się mały cmentarzyk wojskowy. W latach tzydziestych doprowadzono go do porządku, ozdobiono pomnikiem w kształcie kolumny, zwieńczonej orłem z rozpostartymi skrzydłami. W 1940 roku rzeźbę orła strącono. Na tym cmentarzyku pochowani są żołnierze polscy i litewscy, którzy zginęli podczas walk o Wilno w październiku 1920 roku. Prócz nich spoczywają tam również zwłoki pięciu żołnierzy z Samoobrony Wileńskiej, którzy polegli w walkach ulicznych z Niemcami i bolszewikami w końcu grudnia 1918 roku i na początku stycznia 1919 roku. Są to szczątki podporucznika Podgórskiego, szeregowego Jerzego Aleksandra Przytulskiego, Józefa Filipowicza, Smoleńskiego i Godlewskiego.

Opracowano na podstawie książki Mieczysława Jackiewicza „Wileńska Rossa. Przewodnik po cmentarzu“ (1993)

Wiersze Nagrobne na cmentarzu na Rossie

Bibliografia o cmentarzu Starej Rossy

* Ciechanowicz J., Kosman B., Kosman M. Na Wileńskiej Rossie. Poznań, 1990.

* Girininkienė V., Paulauskas A. Rasos. Vilnius, 1988.

* Jackiewicz M. Wileńska Rossa. Przewodnik po cmentarzu. Olsztyn, 1993.

* Jackiewicz M., Konwicki T. Wileńska Rossa: cztery pory roku. Warszawa, 2005.

* Jackiewicz M. Wileńska Encyklopedia (1935-2005). Warszawa, 2007, s. 97-100.

* Juškevičius A., J. Maceika. Vilnius ir jo apylinkės. Vilnius, 1991, s. 186-193.

* Klimaszewska A. Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą. Wilno, 2015.

* Kłos J. Wilno: przewodnik krajoznawczy. Wilno, 1923, s. 224-237.

* Małachowicz E. Cmentarz na Rossie w Wilnie. Wrocław, 1993.